Voorwoord

Samenvatting

Dit praktijkgerichte, kwalitatieve onderzoek is uitgevoerd in het kader van het afstuderen aan de Haagse Hogeschool en in opdracht van de Vereniging Genderdiversiteit. De onderzoeksopdracht was om randvoorwaarden op te stellen voor het aanbod aan (na-)zorg binnen de Vereniging Genderdiversiteit. De (na-)zorg richt zich op transgender ouderen in Nederland en met name op personen die als man geboren zijn en nu als vrouw leven, en heeft als doel ‘empowerment’.

Aanleiding & Probleemstelling

Transgender ouderen groeiden op in een tijd waarin het fenomeen transgender taboe was. Pas in de jaren ’70 ontstonden er andere denkbeelden over gender die hun levenssituatie zouden verbeteren en zich pas recentelijk verankeren in de maatschappij. Anno 2018 vormen transgender ouderen nog steeds een kwetsbare groep. Zij blijven zowel in de media als binnen onderzoek en zorgaanbod vrijwel buiten beeld. Dit, terwijl de groep transgender ouderen groeit door de toenemende vergrijzing en er binnen hun generatie veel onwetendheid en intolerantie heerst jegens transgender personen. Ook steken zij in vergelijking met cisgender personen slecht af op terreinen als veiligheid, gezondheid, psychische problemen en suïcidaliteit. Door het gebrek aan (na-)zorg zijn transgender ouderen aan hun lot overgelaten. Het is daarom van belang de wensen en behoeften omtrent de (na-)zorg van transgender ouderen in kaart te brengen en te onderzoeken hoe zij ‘empowered’ kunnen worden.

Doel- en vraagstelling

De Vereniging Genderdiversiteit wil met de resultaten van dit onderzoek, activiteiten en voorlichting ontwikkelen die op de wensen en behoeften van transgender ouderen aansluiten. Daarbij draagt het onderzoek bij aan meer kennis over transgender ouderen en is het een eerste stap in de richting van verbeterende interventies en zorg op maat voor transgender ouderen.

Het onderzoek biedt inzicht in welke factoren van invloed zijn en waren op het proces van empowerment van transgender ouderen. Dit is onderzocht drie niveaus: op macro-, meso- en microniveau. Dit onderzoek zal worden gedeeld met andere zorg- en transgenderinstellingen, zodat zij ook een bijdrage kunnen leveren aan een betere (na-)zorg voor transgender ouderen. In het onderzoek staat de volgende hoofdvraag centraal: Aan welke (rand-)voorwaarden moet het aanbod (na-)zorg van de Vereniging Genderdiversiteit voor transgender ouderen – vooral personen die als man geboren zijn en nu als vrouw leven – voldoen, zodat het bijdraagt aan de ‘empowerment’ van transgender ouderen in Nederland?

Methode

Om de hoofdvraag te kunnen beantwoorden is allereerst een historisch kader geschetst waarin de ontwikkelingen in denken over gender wordt beschreven en hoe deze van invloed waren op de levenssituatie van deze generatie transgender ouderen. Vervolgens is aan de hand van literatuuronderzoek en interviews onderzoek gedaan naar de factoren die van invloed zijn op het proces van empowerment van transgender ouderen in Nederland.

Op de eerste plaats is gekeken op marcroniveau naar de mogelijke oplossingsrichtingen die bijdragen aan een meer leefbare samenleving voor transgender ouderen. Hierbij is er ook gekeken naar de invloed van twee maatschappelijke ontwikkelingen, namelijk de (op-)komst van internet en de komst van de Transgenderwet (2014). Vervolgens is er op mesoniveau gekeken naar het huidige aanbod (na-)zorg voor transgender ouderen binnen instellingen voor deze doelgroep. Tot slot is op microniveau gekeken naar beïnvloedende factoren op het proces van empowerment van tien transgender ouderen, die als man geboren zijn en nu als vrouw leven, en zijn de individuele wensen en behoeftes van de geïnterviewde transgender ouderen in kaart gebracht.

Resultaten

Uit het onderzoek blijkt dat het denken over gender in de tijd waarin transgender ouderen opgroeiden dichotoom was (M/V) en dat het afwijken van deze manier van denken taboe was. Men diende zich te gedragen naar wat men per seksecategorie gepast vond en dit was wettelijk en medisch zichtbaar. Vanaf de jaren ’70 ontstonden er andere denkbeelden over gender die pas recentelijk verankeren in de maatschappij. Voorbeelden hiervan zijn de komst van de Transgenderwet (2014) en genderneutrale toiletten, kleding en taal.

Ook blijkt dat op macroniveau de zes oplossingsrichtingen ‘Ouders en Gezinnen’, ‘Taal’, ‘Media’, ‘Bottom-up veranderen’, ‘Onderwijs’ en ‘Overheid’ mogelijkerwijs kunnen bijdragen aan de empowerment van transgender ouderen, omdat deze oplossingsrichtingen de gendernormen oprekken, bewustwording omtrent genderdiversiteit bewerkstelligen en bijdragen aan de zichtbaarheid van transgender ouderen.

Bovendien komt uit het onderzoek naar voren dat op mesoniveau geen aanbod van transgender (na-)zorg is dat zich specifiek richt op transgender ouderen, maar er zijn wel geluiden dat dit in ontwikkeling is.

Op microniveau blijkt dat de transgender ouderen die deelnamen aan dit onderzoek het proces van ‘empowerment’ al grotendeels hebben doorgaan of achter de rug hebben, waardoor zij een hogere mate van empowerment ervaren. De factoren ‘omgeving’ en ‘veerkracht’ lijken in het proces van empowerment van de respondenten een belangrijke rol te hebben gespeeld.

De vijf strategieën om met gendernormen om te gaan, wanneer iemand niet binnen de normen past, zijn (1) ‘actief sociaal verzet’, (2) eigen ruimte claimen’, (3) ‘spelen met gender’, (4) ‘navigeren door gendernormen’ en (5) ‘aanpassen om veilig te zijn’. De wensen en behoeftes die op het gebied van empowerment door de transgender ouderen binnen dit onderzoek zijn genoemd, zijn te categoriseren in: zichtbaarheid, het fysiek vormgeven van vrouwelijkheid, het medisch traject en verzekeraars, relatie, werk, ontharing, stem, oude dag, veiligheid, mobiliteit en specifieke hulpvragen.

Conclusie

De voorwaarden voor een aanbod (na-)zorg, gericht op transgender ouderen – vooral personen die als man geboren zijn en nu als vrouw leven – in Nederland, met empowerment als doel, zijn:

1. Het bewustzijn dat de geschiedenis een invloed heeft gehad op de identiteitsontwikkeling van transgender ouderen.
2. Kennis over de heersende gendernormen, de variaties die binnen de gendernormen bestaan, de weerga van de heersende gendernormen op de maatschappelijk positie van transgender personen en de mogelijke oplossingsrichtingen.
3. De specifieke gerichtheid op transgender ouderen en zo ook in zichtbaar in het aanbod.
4. Het uitgaan van ervaringsdeskundigheid van de deelnemers.
5. Het ingaan op zowel de persoonlijk empowerment van de deelnemers als de omgeving die in het proces van empowerment mee zal moeten worden genomen.
6. De informatieverstrekking over verschillende strategieën om sociale verandering teweeg te brengen en/of de persoonlijke expressieruimte te vergroten.
7. De aansluiting op de behoeftes van transgender ouderen die zijn beschreven in dit onderzoek.

 

Aanbevelingen aan de Vereniging Genderdiversiteit

Aanbevelingen voortvloeiend uit het onderzoek naar de empowerment van transgender ouderen

1. Initieer rondreizende projecten die bijdragen aan ‘empowerment’ van transgender ouderen.
2. Ga met verzorgingstehuizen in gesprek over ‘transvriendelijke vleugels’ of stel een plan op voor een ‘TransVerzorgingstehuis’.
3. Zet een ‘buddysysteem’ op dat bijdraagt aan de empowerment van transgender ouderen.
4. Start een YouTube Kanaal voor en door transgender ouderen
5. Doe vervolgonderzoek naar de empowerment van transgender ouderen.

Inhoudsopgave

Hoofdstuk 1: Inleiding
1.1 Aanleiding
1.2 Opdrachtgever
1.3 Probleemanalyse
1.4 Doelstelling en relevantie
1.5 Probleemstelling
1.6 Begripsafbakening
1.7 Werkwijze
1.8 Leeswijzer

Hoofdstuk 2: Historisch kader
2.1 Inleiding
2.2 Genderdiversiteit door de jaren heen
2.3 Voorlopige conclusie deelvraag 1

Hoofdstuk 3: Empowerment van transgender ouderen op macroniveau
3.1 Inleiding
3.2 Empowerment van transgender ouderen op macroniveau: mogelijke interventies
3.3 Maatschappelijke ontwikkeling op macroniveau: (op-)komst van Internet
3.4 Maatschappelijke ontwikkeling op macroniveau: komst van de transgenderwet (2014)
3.5 Voorlopige conclusie deelvraag 2

Hoofdstuk 4: Empowerment van transgender ouderen op mesoniveau
4.1 Inleiding
4.2 Overzicht aanbod & analyse (na-)zorg transgender ouderen
4.3 Voorlopige conclusie deelvraag 3

Hoofdstuk 5: Empowerment van transgender ouderen op microniveau
5.1 Inleiding
5.2 Explicatie van het begrip ‘empowerment’
5.3 Het onderzoek naar de empowerment van transgender ouderen op microniveau
5.4 Overlevingsstrategieën van genderdiverse personen
5.5 Veerkracht als conditie voor empowerment van transgender ouderen
5.6 Wensen & behoeftes van transgender ouderen: insiderperspectief
5.7. Voorlopige conclusie deelvraag 4

Hoofdstuk 6: Conclusies & aanbevelingen
6.1 Inleiding
6.2 Deelvragen & conclusies
6.3 Slotconclusie
6.4 Aanbevelingen
6.5 Discussie

Literatuurlijst

Bijlagen

Colofon